Shımbay qalası Respublikamızdaǵı eń eski tariyxıy qalalardıń biri bolıӯı menen birge,qaraqalpaq xalkınıń búgingi kúnge shekem eń kóp toplanǵan hám xalıqtıń ótmish tarıyxın saqlap kiyatırǵan aymaq bolıp esaplanadı.
Shımbay qalasınıń tarıyxıy ilimiy jaqtan izertleӯ máselesi 18-ásirden belgili.
Qaraqalpaq xalqınıń aӯızeki ádebiyatın izertlegen belgili ilimpaz K.Ayımbetovtıń bayanlaӯınsha Shımbay qalısınıń payda bolıӯı esitiӯimizshe,qala payda bolmastan burın bul jerdi Chin-bay degen adam mákan etken.Kóshpeli sharӯalar qıs ayları kelip úsh-tórt aylaǵan malların satıp jazı menen azıq bolǵanday dán ǵállelerin alıp saӯda qıladı eken.Al,báhár ayı kelip,jaz shıqqannan keyin Shımbaydıń bazarı jabılıp saӯda-satıq isleri toqtaydı eken.
Al sonǵı zamanları Shımbay qısta da,jazda da bazar bolıp,Shımbay qalası úlken sháhár,úlken qala bolǵan eken desedi.Shımbay qalasınıń aymaǵı erte dáӯirlerden baslap aq bul jerde jasaǵan kóp sanlı xalıqları,olardıń ekonomikalıq hám mádeniy raӯajlanıӯı menen belgili bolǵan.Tariyxıy jazba maǵlıӯmatlarda 17-18-ásirlerge kelip,bul qala Shax Temir degen at penen belgili bolǵan.Eger qalanıń tarıyxın 1714-jılı Shax Temir qalası payda bolǵan dáӯirden esapqa alatuǵın bolsaq,onda Shımbay qalasına 280 jıldan aslamıraq ӯaqıt bolǵanlıǵın,al eger Kerder qalası usı búgingi Shımbaydıń tiykarı dep esaplasaq,onda mın jıldan aslamırıaq tariyxqa iye Ámiӯdáriyanıń arqasında jaylasqan eski qalalardıń birinen esaplanadı.Arxeolog M.Mámbettullaev hám tariyxshı O.Yusupovlar 1990-jılı qala turǵını D.Saparov tárepinen tabılǵan materialdıń 19-20-ásirlerge tiyisli dep,Shımbay qalası ornında 10-ásirde qonıslıq bolǵan.Shımbay qalasınıń jası 1000 jıl dep esaplaydı.
Shımbay qalasınıń jasın anıqlaӯ boyınsha 1995-jıl Shımbay qalası hám Shımbay rayonı hákimliginiń birliginde Ózbekstan Respublikası Ilimler Akademiyası Qaraqalpaqstan bólimi tariyx,arxeologiya hám etnografiya institutı tárepinen shólkemlestirilgen ilimiy praktikalıq konferenciyadaǵı ilimiy bayanatlarda ilimpazlar qalanıń jasın 16-ásirdiń ekinshi yarımında 17-ásirdiń basında payda bolǵan hám 350-400 jıl boldı dep kórsetedi.
Shımbay qalasınıń átirapındaǵı belgili tariyxıy esteliklerge Kúyik qala,Baǵdat qala, Axun baba Sasıq biy estelikleri hám basqada estelikler bolıp,olardıń tariyxıda Shımbay qalasınń payda bolıӯı hám raӯajlanıӯı menen baylanıslı bolıp keledi.
Shımbay qalasınıń tariyxıy hám mádeniy esteliklerin úyreniw úlken ahmiyetke iye. Shımbaydaǵı eń belgili tariyxıy esteliklerdiń biri Xan meshit bolıp esaplanadı. Ol Kegeyli kanalınıń oń tárepinde jaylasqan. Xan meshitte burın juma namazı oqıtılatuǵın bolǵan. Tariyxshı X.Esbergenovtıń jazıwınsha Xan meshit biziń jıl esabımız boyınsha 1904-1905-jılları Iygilik baydıń járdemi menen salınǵan. Xan meshittiń ishinen XV ásirge tiyisli 48 kupletten ibarat parsı tilinde jazılǵan tas plita tabılǵan. Bul boyınsha eki pikir bar: biri, Allanazar axun Qosnazarovtıń tas plitadaǵı jazıwlardı oqıwı boyınsha biziń jıl esabımızda 1410-1411jıllarǵa tuwra keledi. Al Shıǵıstanıw institutınıń ilimpazları jazıwdı XVIII ásirge tiyisli dep kórsetedi. Biraq teksttiń tolıq awdarması ele anıqlanbaǵan.1 Sonlıqtan da tas plitadaǵı jazıwlardı tereń úyrene otırıp, onıń tolıq hám anıq awdarmasın jergilikli xalıqtıń tariyxı hám mádeniy tariyxı boyınsha derek retinde qollanıw kerek ekenligi aytıladı. Sonıń menen birge ayrım qatarlardıń mazmunı belgili bolıp, onda tek ǵana Shımbay qalasınıń social-ekonomikalıq, siyasiy hám mádeniy turmısınıń dárejesin kórsetip qoymastan, al Qaraqalpaqstan xalqınıń XVIII-XX ásirdiń basındaǵı mádeniy turmısın da kórsetedi. Shımbay qalasındaǵı belgili hám xalkımız tariyxında óz ornına iye esteliklerdiń biri tas bolnica bolıp esaplanadı. Estelik patsha Rossiyası dáwirinde salınǵan. Bul jerde 1916-jılı patshashılıqqa qarsı úlken kóterilis kelip shıqqan. Sonday-aq 1919-jılı 5-14-avgust kúnleri tas bolnica komissarlardıń shtabı hám olardıń jasaǵan jayı bolǵanlıǵı aytıladı. 1919-jılı 14-avgust kúni bul komissarlar qolǵa alınǵan. Jaydın ulıwma kórinisi «E» formasında salınǵan. Jay 12 bólme, 1 uzın dáliz, 28 ayna, 16 qapıdan ibarat. Tas bolnica arxivlik maǵlıwmatlar boyınsha 1916-jılı 15-iyunda pitkerilgen. Oǵan shártnama boyınsha 31726 r. 26 k. qarjı jumsalǵan.3 1970-jıllardan baslap jergilikli tariyxshılar Shımbaydaǵı hám onıń átirapındaǵı tariyxıy esteliklerdi izertlew boyınsha jumıs alıp bardı. Olardıń izertlew jumıslarında Erejep qala, Sasıq biydiń qorǵanı, Ayımbet iyshan medresesi sıyaqlı esteliklerdiń planların alıp, olardıń salınıw tariyxı boyınsha bahalı maǵlıwmatlar jıynadı. Usınday esteliklerdiń biri Erejep qala bolıp, Shımbay qalasınıń shıǵısında 3 km day qashıqlıqta jaylasqan. Ilimpazlardıń maǵlıwmatı boyınsha qala XVIII ásirdiń aqırı XIX ásirdiń ortalarında salınǵan. Házirgi waqıtta bul esteliktiń paqsaları qulap, tek ǵana úyilgen topıraqları arqalı ornın anıqlawǵa boladı. Erejep qala haqqındaǵı dáslepki maǵlıwmattı 1874-jılı Shımbayǵa kelgen L.Sobolevtıń jazǵanlarınan biliwge boladı. 1874-jılı 3-iyun kúni dilmash Sartlanov, I.A.Aleksandrov, eki Urallı kazaktı alıp L.N.Sobolev Erejep biydi kóriw ushın qorǵanına baradı. 1985-jılı respublikamız ilimpazları Erejep qala esteligin barıp kóredi. Olardıń jazıp alǵan maǵlıwmatı boyınsha Erejep biydiń qalası sawlatlı, kózdiń otın alarlıq tórt minarı, xosh reyli dárwazası bar edi. At qosshılar minarǵa shıǵıp tórt dárbentke baqlaw júrgizip turǵan. Al házir sol tórt minar dúmpeshikke aylanǵan.1 Erejep biydiń qorǵanınıń jobası tariyxshı-etnograf X.Esbergenov tárepinen islenip 1980-jılı Tashkentte rus tilinde shıqqan «etnografiya karakalpakov» kitabında járiyalanadı.2 Shımbay qalasınıń shıǵıs tárepinde Taqjap kanalınıń boyında XVII ásirde salınǵan Sasıq biydiń qorǵanı bar. Qorǵannıń sxemalıq kórinisi X.Esbergenov tárepinen islenip, joqarıda kórsetip ótken Qaraqalpaqlardıń etnografiyası kitabında járiyalanǵan. Onıń kórsetiwi boyınsha Sasıq biy qorǵanı XVII-XVIII ásirdiń basında paqsadan qurılǵan.
X.Esbergenov tariyxıy dereklerge súyene otırıp, qaraqalpaqlardıń qazaq xanı Táwkeniń quramında jasaǵan dáwirlerinde, onıń qaraqalpaqlar arasındaǵı tolıq huquqlı wákilleriniń biri Sasıq biy bolǵanlıǵın atap ótedi.3 Sasıq biy haqqında keyingi waqıtlarda ǵalaba xabar qurallarında bir qansha ilimpazlardıń, atap aytqanda S.Kamalov, X.Esbergenov, O.Yusupov, A.Qudiyarov, jazıwshılardan J.Muratbaevtıń «Dıǵırıq» romanı, sonday-aq gazeta-jurnallarda maqalalar járiyalanıp, Sasıq biydiń qaraqalpaq xalqınıń belgili tariyxıy tulǵası retinde, xalıqtıń keleshegi ushın gúres júrgizgen basshılarınıń biri retinde sóz etiledi. Ilimpazlar úlkemizge kelgen rus ekspediciyası aǵzaları tárepinen kóp tilge alınǵan esteliklerdiń biri Ayımbet iyshan medresesi. Bul esteliktiń de sxemalıq planı X.Esbergenov tárepinen joqarıdaǵı kórsetilgen kitapta beriledi. Medrese Qaraqalpaqstandaǵı eń erte qurılǵan medreselerdiń biri. Óziniń forması boyınsha Ayımbet iyshan medresesi XVII-XVIII ásirdegi esteliklerdi esletedi. Xalıq awzındaǵı maǵlıwmatlar hám arxeologiyalıq derekler Ayımbet iyshan medresesiniń XVI-XVII ásirdiń baslarında salınǵan dep kórsetedi. Tariyxshı M.Qarlıbaev Ayımbet iyshandı XIX ásirde Qaraqalpaqstandaǵı eń úlken meshit-medresesine iye iyshan retinde kórsetedi. Sonday-aq Ayımbet iyshannıń shınjırma-shınjır kiyatırǵan áwladların izbe-iz kórsetip beredi. Onıń ata-babaları arasında qaraqalpaq xalqınıń tariyxında úlken rol oynaǵan tariyxıy tulǵalardıń da bolǵanlıǵı atap ótiledi. Urpaqlarınıń biri Muptulla maqsımnıń maǵlıwmatları boyınsha Ayımbet iyshannıń ómiri hám xızmet etken waqtı XVIII-XIX ásirdiń birinshi yarımına tuwra keledi. 1928-jılı Qaraqalpaqstanda barlıq meshit-medreseler jawıladı.1 Shımbay qalasındaǵı tariyxıy orınlarǵa ónermentshilerdiń jaylasqan jerlerin de kórsetiwge boladı. Kásip iyeleri ózlerine qolaylı jaǵdayların esapqa alıp belgili orınlarda ornalasqan. Atap aytqanda Úyshi awıl, Kókshi qala, Qumbızshı awıl, Qanshanıń qudıǵı hám basqa da atamalar ushırasadı. Kókshi qala qalanı pataslamas ushın qalanıń shetine ornalasqan. Qumbız qala bir orında bolıp Zárip ulı Rambergenniń hám onıń áwladlarınıń atadan balaǵa ótip kiyatırǵan kásibi bolıp esaplanadı. Qaladaǵı belgili tariyxıy orınlardıń biri qudıqlar bolıp esaplanadı. Olardıń ayrımları búgingi kúni jaramsız halǵa kelip kómilip qalǵan bolsa, al ayrımları elege shekem xalqımızǵa xızmet etip kiyatır. Solardıń ishinde Qanshanıń qudıǵı Shımbay qalası turǵınlarına keńnen belgili. Qudıq búgingi kúnge shekem óziniń áhmiyetin joǵaltpastan xalıqtı ishimlik suw menen támiyinlep kiyatır. Jergilikli qatıqulak jası úlkenlerdiń aytıwı boyınsha Kókshi qalada Qansha degen bay hayal jasaǵan. Ol ózi otırǵan jerden qudıq qazdırıp ishin pisken gerbish penen órdiredi. Bul estelikler qala tariyxın, onıń materiallık mádeniyatın úyreniwde úlken áhmiyetke iye.
